- Global Voices Ho-Tetun - https://tet.globalvoices.org -

“Se'e ma'ak la hatene koalia Portugez diak liu nonok”, dehan diretora Eskola Bazika

Kategoria: East Timor, Edukasaun, Lian, Media Sidadania
jornal Timor Post 13julho2016

“Estudante Ko'alia Tetun Multa Dollar 1″. Foto: Edisão de 13 jullo 2016 jornal Timor Post

Diresaun Eskola Bazika Sentral Fatumeta, iha Dili, aplika regra ida nebe bandu estudante sira ko'alia lian lokal ka lian materna iha estabelesimentu ensinu nia laran so autoriza unika lian Portugez.

Tuir jornal Timor Post, diretora Eskola ne'e, Fernanda Belo, defende katak so bele ko'alia Portugez no “se ma'ak la hatene ko'alia, di'ak liu nonok”, dehan, jornal ne'e. Notisia refere katak kazu alunu sira ko'alia lian seluk, nebe la'os lian portuguez, “sira selu multa”.

Iha artigu, hakerek iha lian Tetun, Fernanda Belo deklara tuir nune'e:

Ami ko’alia ona ho inan-aman katak alunus sira tama iha resintu eskola ne’e labele ko’alia tetun, hotu-hotu ko’alia lian português, sé maka ko’alia tetun sei multa dollar 1

Diretora eskola ne'e sublinha katak regra ne'e estabelese tiha ona ho konsentimentu inan-aman sira no enkaregadu edukasaun alunu sira. Professora justifika aplikasaun multa ne'e ho forma atu tulun alunu sira ko'alia Portugez.

Hafoin independensia husi Indonesia, hetan iha 2002, Timor-Leste  adopta [1] lian portugez – hamutuk ho lian Tetun – lian ofisial maibe, iha 2012, relatu hatudu so 15% populasaun mak ko'alia Portugez [1]:

Apesar de fazer parte da CPLP, Timor-Leste é um dos países com menor penetração da Língua portuguesa. Por todo o território falam-se cerca de 20 línguas e dialetos para além do Indonésio. Apenas 15% da população fala Português.

Maske halo parte CPLP, Timor-Leste rai ida prestasaun ki'ik iha lian portugez. Iha rai-laran timor-oan sira ko'alia hamutuk lian rua-nulu (20) no dialetu para alende bahasa indonesia. So 15% deit husi populasaun mak ko'alia Portugez.

Maske nune'e, regra aplikada husi diretora eskola leno kontra lei ensinu iha Timor-Leste. Prezidente Fundasaun Alola no Embaixadora Boa Vontade ba assuntu sira edukasaun nian, Kirsty Sword Gusmão [2], promete ba Global Voices – iha dadalia liu husi Facebook – verifika lejitimidade situasaun ne'e tamba:

Ha'u sei refere asuntu ida ne'e ba Sra Vice-Ministra Ensinu Báziku tanba regra/sansaun hanesan ne'e la han malu ho Dekreto Lei kona-ba Kurrikulu Foun Ensinu Baziku nian.

Iha Kirsty Gusmão nia opiniaun:

kirstygusmao-200x200

Kirsty Sword Gusmão. Foto publika ho autorizasaun.

Sra Diretora Eskola Fatumeta ne'e mak tenke simu multa tanba viola Dekretu Lei 4/2015 Kurrikulu Ensinu Báziku ne'ebé determina: a) prosesu hanorin lian tenke hahú ho oralidade no depois mak hakat ba lee no hakerek (art. 11-1) b) progresaun husi Tetun ba Portugés (hahú hanorin literásia Tetun) (art. 11-2) c) karga oráriu literasia Tetun no Portugés iha siklu 1 la hanesan (Tetun mak barak liu) no iha siklu 2 hanesan  d) objetivu final aprendizajen komponente literásia atu iha báze mak’as lian ofisiál rua (art 11-2) (la iha objetivu atu hanorin lian inan/nasionál seluk) e) uza lian instrusaun sei lalenok progresaun (hahú lian instrusaun ne’ebé uza mak Tetun no depois mak hahú móis hanorin komponente kurrikular seluk ho lian Portugés (art. 14-2 no 3) Viva lian-Tetun!

Ami dadalia, igualmente, ho João Paulo Esperança, linguista portugal-oan hela iha Dili kleur ona. Professor ne'e reaje kona-ba assuntu refere, hanesan tuir mai ne'e:

Penso que primeiro há que confirmar qual é a situação real nesta escola, mas eu, pessoalmente, não concordo com políticas escolares que proíbam os alunos de falarem a língua que quiserem no recinto escolar, fora da aula. E pode haver também famílias sem possibilidades económicas de pagar estas multas. Mas creio que não é com má intenção que alguns diretores e professores tentam implementar medidas destas. Antigamente as escolas em Timor usavam muito os castigos corporais, a língua de ensino era o português e, depois da invasão, o indonésio, e os alunos eram punidos fisicamente por falarem outras línguas; era essa a experiência pessoal da maior parte das pessoas, mas a pedagogia moderna recusa que se possa bater aos alunos, por isso alguns professores tentam usar essas multas como um castigo alternativo. Quanto à tentativa de criar uma escola de imersão em língua portuguesa, isso terá provavelmente a ver com o facto de as escolas vistas como modelo em Timor também o serem, e isto inclui, por exemplo, a Escola Portuguesa, as Escolas de Referência e o mítico Externato de São José. Aliás, ultimamente tem surgido uma tendência que nos devia fazer pensar: muitos pais da classe média-alta que não conseguem vaga nessas escolas de imersão em língua portuguesa aqui em Díli estão a colocar os filhos em escolas filipinas de imersão em língua inglesa.

Hau hanoin dala-uluk konfirma lae sa situasaun real eskola ne'e, maibe hau, pessoalmente, la konkorda ho politika eskola sira nebe bandu alunu sira ko'alia lian nebe sira hakarak iha resintu eskola, wainhira laiha aula. No bele mos iha familia sira laiha posibilidade ekonomika atu selu multa ne'e. Maibe fiar katak la'os ho intensaun a'at husi diretor no professor balun koko implementa medidas ne'e. Tempu uluk eskola sira iha Timor uza kastigu baku, lian ensinu ma'ak portugez no, hafoin invazaun, indonesia, no alunu sira hetan punisaun fizikamente tamba ko'alia lian seluk; ne'e ma'ak experiensia pessoal maior parte ema sira, maibe pedagojia moderna la-simu se bele baku anulu sira,  tan ne'e professor sira balun koko uza multa nudar kastigu alternativu. Wainhira tentativa hari'i eskola imersaun ida iha lian portugez, ne'e mos provalvemente relasiona ho faktu katak eskola sira ne'e ema tau hanesan modelu mos sai exemplu, ne'e mos inklui, por exemplu Eskola Portugeza, eskola sira referensia no mitiku Externatu S. Jose. Alias, ikus mai mosu tendensia ida nebe'e devia halo ita hanoin: inan-aman barak husi klasse media-alta nebe'e la konsege vaga iha eskola imersaun iha lian portugez iha ne'e Dili ba lori sira nia oan ba hatama iha eskola imersaun filipina nian ho lian ingles.

Estanislau Saldanha, Prezidente Conselho Permanente, ba Conselho Administrador (DIT – Dili Institute of Technology [3]) komenta:

Desizaun nee viola konstituisaun RDTL konaba lian ofisial no viola lei base edukasaun konaba lian instrusaun iha eskola. Nunee viola direitu estudante nian hodi expresa no aprende iha lian nb fasil no tulun sira atu aprende kontiudu siensia nb lais.

Virgilio da Silva Guterres, Presidente ba Concelho Imprensa Timor-Leste dehan:

Eskola Fatumeta nee keta eskola lian portugues karik? Eskola nia objetivu nee atu aprende siensia. Lian, portugues ka ingles, nudar meiu ka instrumentu atu aprende., la'os objetivu. Ita labele uza labarik sira nudar objetu retaliasaun ba regra sira nebe uluk aplika ba ita. Eskola Soibada, Colégio Maliana, no Ossu nia regra vale no aplicável iha sira nia tempu. La'os ba tempu hotu-hotu. Husu Diretora eskola revoga regra nee.

Kashogy Junior [4], iha alin ki'ik estuda iha ensinu baziku iha Díli. nia komenta:

Mana, questão sira nene dala ruma atu leva ba mesa discução mos aluno sira iha duvida, Tauk hetan terminação estuda nian, ka hasai husi escola, tauk sira hetan transferencia ba escola seluk nebe mak sira la du'un gosta, e barak tan. Em tão, buat hotu lakon deit iha anin leten :). Istoria barak, so que ita mos hanoin ru-rua fali atu halo qeicha. Estudante sira ne balun em tão foti ne hansan “Joke” wainhira hetan sanção.

Reaksaun ba notisia iha jornal Timor Post iha impaktu maka'as ba timoroan sira. Leitor sira hakfodak no indignadu ho eskola ne'e nia aksaun tamba Tetun mos lian ofisial Timor-Leste nian, no multa ba aluno sira mos “exajeru”.